Differentiëren uitgelegd: ‘leer de verschillende vormen van differentiatie in de klas!”

Auteur: Basten Berg
Gepubliceerd: 5 december 2024
Redacteur: Gezocht
‘Wil je dit artikel redigeren? Dat kan! Heb je een foutje gevonden of mis je informatie? Stuur dan een mail naar bastenberg@eenmeesterinleren.nl en help zo mee om het onderwijs te verbeteren.‘

Inhoudsopgave

• Wat is Differentiëren?
• Hoe werkt Organisatorisch Differentiëren?
  1. Differentiëren in Instructie
  2. Differentiëren in Leerstof
  3. Differentiëren in Leertijd
• Hoe werkt Didactisch Differentiëren?
  1. Activerende Didactiek
  2. Hele Taak Benadering
• Voorwaarden voor Succesvolle Differentiatie
• Wat is pedagogisch Differentiëren?
• Differenteren in de onderwijspractijk!
• Meer Leren over Differentiëren?

Welkom op het platform eenmeesterinleren.nl. Een plek voor leraren, andere onderwijsprofessionals en iedereen die geïnteresseerd is in de verschillende vormen van differentiëren.

Differentiëren is een onmisbaar onderdeel van goed onderwijs. Het stelt je in staat om recht te doen aan de verschillen tussen leerlingen, zodat ieder kind zich op zijn of haar eigen niveau kan ontwikkelen. Differentiatie in het onderwijs is de manier waarop een docent bewust, positief en planmatig omgaat met verschillen tussen lerenden en daarop zijn of haar onderwijs afstemt (www.uu.nl).

Maar hoe pas je differentiatie effectief toe in de praktijk? In dit artikel bespreken we twee belangrijke vormen van differentiatie: organisatorisch en didactisch. Je leert hoe deze vormen elkaar kunnen aanvullen en hoe je dit concreet in je lessen kunt toepassen.

Vanuit mijn achtergrond als leraar biologie, onderwijskundige en lerarenopleider schrijf ik artikelen en maak ik video’s om fundamentele theorieën over onderwijs, leren en lesgeven begrijpelijk aan te bieden. Op de community voor leraren vind je een overzicht van alle uitgewerkte theorieën, geordend per thema en een groep collega’s om samen mee te leren.

Wat is Differentiëren?

Differentiëren is het aanpassen van het onderwijs om recht te doen aan de verschillen tussen leerlingen, door rekening te houden met deze verschillen of deze juist te benutten, zodat iedere leerling optimale leerresultaten kan behalen. Er zijn hierin twee vormen van differentiëren te onderscheiden Organisatorische en didactische differentiëren. In dit artikel ga ik op beide vormen dieper. afsluitend zal ik nog kort ingaan op derde vorm pedagogisch Differentiëren.

‘Deze video over differentiëren is gewoon vrij te gebruiken! Link wel even naar https://eenmeesterinleren.nl/differentieren/‘

Organisatorisch Differentiëren

Bij organisatorisch differentiëren doe je recht aan de verschillen tussen leerlingen door rekening te houden met deze verschillen en hier een organisatorische oplossing voor te bedenken.
Dit betekent dat je als docent specifieke aanpassingen maakt in instructie, leerstof of leertijd, zodat elke leerling op zijn eigen niveau aan de slag kan. Het vergt voorbereiding en goed klassenmanagement.

Didactisch Differentiëren

Bij didactisch differentiëren doe je recht aan verschillen tussen leerlingen door gebruik te maken van deze verschillen en de samenwerking te benutten.
Hierbij hoef je geen verschillende leertaken of extra instructie te ontwerpen. In plaats daarvan creëer je een leeromgeving waarin verschillen tussen leerlingen juist worden ingezet, bijvoorbeeld door samenwerkend leren, activerende didactiek of een hele taak benadering.

Wat is het verschil?

• Organisatorisch differentiëren: Richt zich op het organiseren van verschillen, bijvoorbeeld door aanpassingen in instructie, leerstof en leertijd.
• Didactisch differentiëren: Benut verschillen tussen leerlingen door samenwerking en activerende werkvormen.

In hun boek Effectief leren voegen van Ast, de Loor en Spijkerboer nog een derde vorm van Differentiëren toe en komen zij met het model differentiatie diamanten. Bij pedagogisch differentiëren doe je recht aan de verschillen tussen leerlingen door in te kijken naar de individuele behoeften van de leerling en ruimte maakt voor de ontwikkeling van eigen zelfstandigheid en talent.

Hoe werkt Organisatorisch Differentiëren?

Bij organisatorisch differentiëren doe je recht aan de verschillen tussen leerlingen door rekening te houden met deze verschillen en hier een organisatorische oplossing voor te bedenken.

Deze vorm van differentiatie vraagt om een goede voorbereiding en gestructureerde aanpak. Hieronder bespreken we drie vormen van organisatorisch differentiëren.

‘Deze video over organisatorische differentiëren is gewoon vrij te gebruiken! Link wel even naar https://eenmeesterinleren.nl/differentieren/‘

1. Differentiëren in Instructie

Niet elke leerling heeft dezelfde hoeveelheid uitleg nodig. Met het Interactieve, Gedifferentieerde, Directe Instructiemodel (IGDI-model) kun je instructie aanpassen op drie niveaus:

• Basisgroep: Krijgt de standaard instructie.
• Verlengde instructiegroep: Krijgt extra uitleg en begeleiding.
• Zelfstandig werkende groep: Werkt direct aan opdrachten zonder verdere uitleg.

Door leerlingen te groeperen op basis van hun instructiebehoefte, zorg je ervoor dat iedereen op zijn eigen niveau kan leren. Lees het artikel over het IGDI-model voor meer informatie.

2. Differentiëren in Leerstof

Bij differentiatie in leerstof werk je met basis-, herhalings-, en verrijkingsstof. Dit kun je doen volgens het BHV-model:

• Basisstof: De leerdoelen die elke leerling moet behalen.
• Herhalingsstof: Extra oefening voor leerlingen die meer tijd nodig hebben om de basisstof te beheersen.
• Verrijkingsstof: Uitdagende opdrachten die de leerstof verbreden of verdiepen voor leerlingen die sneller werken.

Het BHV-model biedt structuur en maakt het mogelijk om flexibel in te spelen op de behoeften van leerlingen. Bekijk het artikel over het BHV-model voor meer tips.

3. Differentiëren in Leertijd

Leertijd aanpassen op de behoefte van leerlingen kan het verschil maken. Drie methoden die je kunt gebruiken:

• Tempodifferentiatie: Leerlingen werken in hun eigen tempo aan dezelfde leerdoelen.
• Preteaching: Biedt bepaalde leerlingen vooraf uitleg over de lesstof, zodat ze in de les beter kunnen meekomen.
• Blended Learning: Gebruik online tools om leerlingen extra instructie te geven die ze op eigen tempo en tijd kunnen volgen.

Bekijk ook het artikel over blended learning voor meer informatie over deze aanpak.

Hoe werkt Didactisch Differentiëren?

Bij didactisch differentiëren doe je recht aan verschillen tussen leerlingen door gebruik te maken van deze verschillen en de samenwerking te benutten.

In tegenstelling tot organisatorisch differentiëren hoef je hierbij geen aparte leertaken of instructies te ontwerpen. Het leren vindt plaats binnen een gezamenlijke taak of activiteit, waarbij verschillen tussen leerlingen juist worden ingezet om het leren te versterken. Hieronder behandel ik twee manieren om dit te doen 1. doormiddel van activerende didactiek en 2. doormiddel van een hele taakbenadering.

‘Deze video over didactische differentiëren is gewoon vrij te gebruiken! Link wel even naar https://eenmeesterinleren.nl/differentieren/‘

1. Activerende Didactiek

Activerende didactiek stimuleert leerlingen om actief en samenwerkend te leren. Het kent vier voorwaarden:

1. Het activeert het leren en denken van leerlingen.
2. Het maakt leren en denken zichtbaar.
3. Jij en je leerlingen doen iets met de opbrengst.
4. Je benut de samenwerking tussen leerlingen.

Voorbeeld: Peer Instruction
Peer Instruction is een activerende werkvorm die verschillen benut:

1. Ronde 1: Leerlingen beantwoorden individueel een vraag, schrijven hun denkstappen op, en geven hun zekerheidsgraad aan.
2. Ronde 2: In tweetallen bespreken leerlingen hun antwoorden en leren van elkaar.
3. Ronde 3: Leerlingen passen hun antwoord en redenering aan op basis van de discussie.
4. Ronde 4: De antwoorden worden klassikaal besproken en misverstanden worden verduidelijkt.

Deze werkvorm maakt het leren zichtbaar, benut verschillen en stimuleert samenwerking.

2. Hele Taak Benadering

Bij de hele taak benadering begin je de les met een complexe taak (de hele taak). Leerlingen krijgen vervolgens verschillende niveaus van ondersteuning:

• Zelfstandig werken: Sterkere leerlingen starten direct.
• Extra uitleg: Leerlingen met behoefte aan meer begeleiding krijgen uitleg.
• Deeltaken oefenen: Andere leerlingen oefenen eerst met deeltaken voordat ze de hele taak uitvoeren.

Modellen zoals het 4C/ID-model van Merriënboer en Kirschner of het Hele Taak Eerst-model van Fred Jansen zijn gebaseerd op deze aanpak. Voor meer informatie lees ook het artikel over het Hele Taak Eerst-model en het artikel over het 4CI/ID-model.

4. Voorwaarden voor Succesvolle Differentiatie

Voor effectieve differentiatie is het belangrijk om kraakheldere leerdoelen te formuleren. Gebruik een taxonomie om het niveau van de doelen inzichtelijk te maken en beantwoord vooraf de volgende vragen voor iedere leerling:

• Heeft de leerling het leerdoel behaald?
• Op welk niveau heeft de leerling het leerdoel behaald?

Een datamuur kan helpen om deze informatie overzichtelijk te maken. Bekijk voor meer uitleg het artikel over de datamuur van Fullan.

5. Wat is pedagogisch Differentiëren?

In hun boek Effectief leren voegen van Ast, de Loor en Spijkerboer nog een derde vorm van Differentiëren toe en komen zij met het model differentiatie diamanten. Bij pedagogisch differentiëren doe je recht aan de verschillen tussen leerlingen door in te kijken naar de individuele behoeften van de leerling en ruimte maakt voor de ontwikkeling van eigen zelfstandigheid en talent.

De D in het model staat voor didactisch differentiëren de O voor organisatorisch differentiëren en de P voor pedagogisch differentiëren.

6. Differenteren in de onderwijspractijk!

In elk perspectief binnen het onderwijs spelen zowel de rol van de docent als de autonomie van de leerling een cruciale rol. De mate waarin de docent de regie voert en sturing biedt, verschilt per situatie en doelstelling. Zo is het bij pedagogisch differentiëren, waar het ontwikkelen van de zelfstandigheid van leerlingen centraal staat, belangrijk dat de docent geleidelijk minder sturing geeft. Naarmate leerlingen meer vaardigheden ontwikkelen om zelfstandig keuzes te maken, neemt hun autonomie toe.

Het bevorderen van autonomie vraagt om een zorgvuldige aanpak, zoals beschreven in het artikel over autonomie in de Zelfdeterminatietheorie. Hier wordt benadrukt dat autonomie leerlingen motiveert en hen helpt verantwoordelijkheid te nemen voor hun leerproces. Tegelijkertijd is het belangrijk om leerlingen te ondersteunen bij het ontwikkelen van zelfsturing, zodat zij effectief met hun nieuwe vrijheid kunnen omgaan en zij zich in de zone van ontwikkeling blijven bevinden

Om dit proces goed te begeleiden, zijn evaluatie, feedback en reflectie essentieel. Feedback biedt leerlingen inzicht in hun prestaties en laat hen zien waar verbeterpunten liggen. Lees meer over het geven van effectieve feedback in de reeks artikelen over feedback geven. Reflectie is daarnaast een krachtig middel om leerlingen bewust te maken van hun leerproces en helpt hen om weloverwogen keuzes te maken. Meer hierover de reeks artikelen over reflectiemodellen.

Kortom, door een balans te vinden tussen docentregie en leerlingautonomie, en dit proces te ondersteunen met evaluatie, feedback en reflectie, kunnen leerlingen groeien in zelfstandigheid en verantwoordelijkheid.

7. Meer Leren over Differentiëren?

Wil je meer weten over hoe je differentiatie kunt toepassen? Bekijk dan ook deze artikelen en bijbehorende video’s:

• Het IGDI-model
• Het BHV-model
• Blended learning
• Formatief en summatief toetsen (in ontwikkeling)
• Activerende didactiek
• Samenwerkend leren
• Het Hele Taak Eerst-model
• Het 4C/ID model
• Datamuur
• Handelingsgericht werken
• Het Flipped Mastery Model

Met deze kennis kun je differentiatie in jouw lessen integreren en elk kind laten groeien. Start vandaag nog en ontdek de kracht van maatwerk in de klas!

‘Heb je vanuit je expertise of ervaring aanvullingen of kritiek op het artikel? Deze input is altijd welkom! Stuur dan een mail naar support@eenmeesterinleren.nl, zodat we informatie toe kunnen voegen of de fout kunnen herstellen!‘