Strategieën voor formatief handelen: ‘Vijf strategieën om direct aan de slag te gaan met formatief handelen’

Auteur: Basten Berg en Isabel Spruijt
Gepubliceerd: 23 november 2024
‘Heb je een foutje gevonden of mis je informatie? Stuur dan een mail naar bastenberg@eenmeesterinleren.nl en help zo mee om het onderwijs te verbeteren.‘

Inhoudsopgave

1. Waar komen de Kernstrategieën vandaan?
2. Wat is het grote idee?
3. Wat zijn de vijf strategieën van formatief handelen?
   • De eerste strategie is het verhelderen, delen en begrijpen van de leerdoelen en succescriteria
   • De tweede strategie is het realiseren van effectieve discussies, taken en activiteiten die data opleveren over het leren
   • De derde strategie is het geven van feedback gericht op verder leren
   • De vierde strategie is het activeren van leerlingen als belangrijke informatiebronnen voor elkaar
   • De vijfde strategie is het activeren van leerlingen als eigenaar van hun leerproces
4. Samenvatting

Welkom op het platform eenmeesterinleren.nl. Een plek voor leraren, andere onderwijsprofessionals en iedereen die geïnteresseerd is in de vijf strategieën van formatief handelen van Wiliam en Leahy.

Na het lezen van dit artikel ken je de vijf strategieën van formatief handelen en bijpassend docent handelen, zie je een aantal verbanden met andere theorieën en kun je de theorie inzetten voor formatief handelen in jouw onderwijspraktijk.

Vanuit mijn achtergrond als leraar biologie, onderwijskundige en lerarenopleider schrijf ik artikelen en maak ik video’s om fundamentele theorieën over onderwijs, leren en lesgeven begrijpelijk aan te bieden. Op de community voor leraren vind je een overzicht van alle uitgewerkte theorieën, geordend per thema en een groep collega’s om samen mee te leren.

1. Waar komen de Kernstrategieën van formatief handelen vandaan?

In hun boek ‘Embedded Formative Assessment’ uit 2018 geven Wiliam en Leahy de vijf kernstrategieën uit voor formatief handelen. Deze strategieën zijn in 2005 bedacht door Leahy, Lyon, Thompson & Wiliam. Het boek Embedded Formative Assessment is is later vertaalt in het Nederlands onder de titel cijfers geven werkt niet.

‘Deze video is gewoon vrij te gebruiken! Link wel even naar https://eenmeesterinleren.nl/vijf-strategieen-voor-formatief-handelen/‘

Je ziet hier het originele model met de kernstrategieën voor formatief handelen. Ik leg de vijf strategieën straks een voor een uit, maar geef je eerst wat context over het model dat daar daarvoor nodig is.

2. Wat betekend formatief handelen?

Formatief handelen komt van het grote idee dat de manieren van lesgeven zich moeten aanpassen aan de leerbehoefte van de leerlingen! De vijf strategieën komen voort uit dit grote idee.

In de afbeelding zie je het grote idee, de vijf strategieën en daaronder bevinden zich honderden praktische technieken voor in de onderwijspraktijk. Wanneer je je als leraar bezighoudt met formatief handelen doe je dus veel verschillende dingen in de les die grofweg vallen onder de vijf strategieën.

3. Wat zijn de vijf strategieën van formatief handelen?

In de tabel zie je een schematische weergave van de vijf strategieën voor de onderwijspraktijk. Je ziet in de tabel in de assen: leraar, medeleerling en leerling en de drie kenmerken Feedback, feedup en feedforward van Hattie en Timperley uit het eerste artikel van deze reeks. Ik behandel de vijf strategieën één voor één.

De eerste strategie is het verhelderen, delen en begrijpen van de leerdoelen en succescriteria

Formatief handelen is doelgericht. Dit begint altijd met een leraar die helder voor ogen heeft wat hij of zij wil bereiken. Dit krijgt vorm in de leerdoelen en succescriteria. Vervolgens moet het ook voor de leerlingen duidelijk worden hoe dat einddoel eruit ziet. Dit bereik je door de leerdoelen en succescriteria te delen. Het is niet genoeg om dit alleen in je powerpoint te laten zien; het gaat om begrip bij de leerlingen. Louter op je powerpoint zetten ‘Vandaag gaan we aan de slag met zinsontleding en dit toepassen in verschillende contexten’ werkt dan ook niet goed. Want in het hoofd van de leerling is dit totaal onduidelijk: wat was zinsontleding ook alweer, wanneer moet ik dat toepassen en hoe weet ik dan of het goed is? Zorg dat je leerlingen de leerdoelen en succescriteria echt snappen. Dit bereik je door deze op verschillende momenten en op verschillende manieren met je leerlingen te delen. Toon de doelen in de powerpoint, in de opdracht en op de leeromgeving, maar ga er vooral ook verdiepend mee aan de slag. Bekijk ook eens een aantal eind werkstukken, loop de rubric door, stel samen succescriteria op, enzovoort. Op deze manier wordt het voor leerlingen duidelijk wanneer zij goed of minder goed presteren; ze kennen de criteria en kunnen deze vergelijken met hun eigen werk.

De tweede strategie is het realiseren van effectieve discussies, taken en activiteiten die data opleveren over het leren

Een belangrijk onderdeel van formatief handelen is het kijken waar leerlingen staan, dit doe je door middel van discussies, taken en activiteiten. Bijvoorbeeld door een quiz, een wordcloud of een langer antwoord in een pallet te laten schrijven. Dit levert jou als leraar inzicht op over wat er al goed en wat er nog fout gaat. De zogenoemde misconcepties van leerlingen komen bovendrijven.

Het is voor goed formatief handelen niet voldoende om als leraar te kijken naar wat er goed of fout gaat. Je moet investeren in betekenisverlening. Geef leerlingen bijvoorbeeld de gelegenheid om een antwoord toe te lichten en met elkaar van gedachten te wisselen, dit levert betere informatie op over wat leerlingen denken. Ook kunnen de leerlingen hun ideeën tijdens deze activiteiten verbeteren. Hierbij is het belangrijk dat je zorgt voor individuele aansprakelijkheid. Alle leerlingen moeten nadenken en iets produceren. Geef de leerlingen geen mogelijkheid om op mentale vakantie te gaan. Voor meer informatie over individuele aansprakelijkheid kun je het artikel over individuele aansprakelijkheid bekijken.

Een maatregel die Wiliam noemt om individuele aansprakelijkheid te realiseren is het afschaffen van vingers opsteken om vragen te beantwoorden en het geven van beurten. Vingers opsteken om het juiste antwoord te geven betekent voor alle andere leerlingen mentale vakantie. Zij kunnen denken: “Ah mooi, ik hoef geen cognitieve inspanning meer te leveren.” Anders gezegd, ik kan stoppen met leren. Lees voor meer informatie over welke cognitieve inspanning gewenst is ook het artikel over de cognitieve load theorie.

De derde strategie is het geven van feedback gericht op verder leren

Het gaat om het helpen van leerlingen om tot een verbetering of vervolgstap te komen. De feedback bestaat uit twee onderdelen: 1. het geeft leerlingen iets om over na te denken en 2. het helpt leerlingen voldoende vooruit om in actie te komen.

Wiliam ziet feedback als detective werk voor leerlingen! De leraar geeft niet aan waar de fouten zitten, maar geeft op basis van de twee onderdelen wel feedback. Je zegt bijvoorbeeld tegen leerlingen, er zit er nog vier fout in het werk zoeken ze op. Als de leerling weg loopt met getier aaah meneer, wat heb ik hier nou aan, maar wel aan de slag gaat. Ofwel actie onderneemt. Dan heb je je werk goed gedaan. Je kunt hierbij ook denken aan klassikale feedback of goed gestructureerde peerfeedback. Voor hoe je effectieve peerfeedback organiseert, kun je de het artikel over feedbackstatements en het artikel over het vormgeven van effectieve peerfeedback bekijken.

Voor effectieve feedback is het verder van belang dat je altijd een vervolgstap organiseert waarin de leerlingen iets moeten doen met de feedback die ze ontvangen hebben. Een papier met feedback beland snel in de prullenbak terwijl het leren pas echt begint bij het verwerken van de feedback. Het is de taak van de leraar om dit te organiseren.

De vierde strategie is het activeren van leerlingen als belangrijke informatiebronnen voor elkaar

Activeer leerlingen om elkaar te ondersteunen. Formatief handelen wordt vaak gezien als een proces waarbij de leraar actief is, maar het kan ook anders. Veel van de genoemde onderdelen van formatief handelen kunnen ook door de leerlingen te activeren en te laten samenwerken. Dit kun je doen door gebruik te maken van activerende werkvormen. Je kunt leerlingen bijvoorbeeld met elkaar in gesprek laten gaan met de werkvorm denken delen uitwisselen. Ook het inzetten van goed gestructureerde peerfeedback of het gesprek tussen leerlingen over de kwaliteitscriteria zijn manieren om dit vorm te geven. 

De vijfde strategie is het activeren van leerlingen als eigenaar van hun leerproces

Je maakt de leerling zelf verantwoordelijk voor een deel van de stappen van formatief handelen. Je streeft actief na om de leerlingen zelfstandiger te maken. De leerling moet zich eigenaar gaan voelen van zijn eigen leerproces

Reflectie activiteiten en veel keuzevrijheid zijn manieren om hier aandacht aan te besteden. Het gaat er om dat je als leraar niet altijd beslist HOE er formatief gehandeld moet worden, maar dat juist meer overlaat aan de leerlingen zelf. 

Let op! in de onderwijs wordt Formatief handelen ook wel Formatief evalueren, formatief toetsen of in het Engels formatie assessment en assessment for learning genoemd. In wezen wordt met al deze benamingen hetzelfde bedoeld: een continu proces tijdens het leren waarin toetsen als evaluatiemiddel worden ingezet om zo effectiever te leren. In het Nederland spreken we liever over formatie het handelen dan over formatief toetsen. Door te spreken over formatief handelen ligt de nadruk niet meer op een toets, maar krijgt het van het gedrag (het handelen) van de leraar het juiste gewicht.

4. Samenvatting

In zijn boek cijfers geven werkt niet legt Dylan Wiliam vijf kernstrategieën uit voor formatief handelen. Deze strategieën zijn in 2005 bedacht door Leahy, Lyon, Thompson & William. Je ziet hier het originele model. De vijf strategieën komen voort uit het grote idee dat de manieren van lesgeven zich moeten aanpassen aan de leerbehoefte van de leerlingen. Daar onder vallen de vijf strategieën en honderden verschillende lastechnieken.

In de tabel zie je een schematische weergave van de vijf strategieën waarin je ook de drie kenmerken Feedback, feed-up en feedforward van Hattie en Timperley terugziet. Lees voor meer informatie ook het artikel over Feedback, feed-up en feedforward.

1. De eerste strategie is het verhelderen, delen en begrijpen van de leerdoelen en succescriteria. Formuleer leerdoelen en succescriteria en deel deze op verschillende momenten en manieren met je leerlingen. 
2. De tweede strategie is het realiseren van effectieve discussies, taken en activiteiten die data. opleveren over het leren. Dit geeft de leraar inzicht in wat er goed en wat er fout gaat. Spoor misconcepties van leerlingen op en laat de leerlingen betekenis verlenen over hun antwoord.
3. De derde strategie is het geven van feedback gericht op verder leren. Het gaat om het helpen van leerlingen om tot een verbetering of vervolgstap te komen. De feedback bestaat uit twee onderdelen: 1. het geeft leerlingen iets om over na te denken en 2. het helpt leerlingen voldoende vooruit om in actie te komen. 
4. De vierde strategie is het activeren van leerlingen als belangrijke informatiebronnen voor elkaar. Activeer leerlingen om elkaar te ondersteunen. Veel van de genoemde onderdelen van formatief handelen kunnen ook door middel van activerende werkvormen en door peerfeedback te organiseren.
5. De vijfde strategie is het activeren van leerlingen als eigenaar van hun leerproces. Streeft actief na om de leerlingen zelfstandiger te maken. Het gaat erom dat de leraar niet altijd beslist hoe er formatief gehandeld wordt, maar dat juist meer overlaat aan de leerlingen zelf.

Gulikers & Baartman ontwikkelde op basis van het model van formatief handelen een Formatieve toetscyclus. lees meer in het artikel over de Formatieve toetscyclus van Gulikers & Baartman.

‘Heb je vanuit je expertise of ervaring aanvullingen of kritiek op het artikel? Deze input is altijd welkom! Stuur dan een mail naar support@eenmeesterinleren.nl, zodat we informatie toe kunnen voegen of de fout kunnen herstellen!‘