Toetsproces Stap 1: Bepalen van de functie van de toets – Summatief of Formatief
Auteur: Basten Berg
Gepubliceerd: 28 december 2024
Redacteur: Gezocht
‘Wil je dit artikel redigeren? Dat kan! Heb je een foutje gevonden of mis je informatie? Stuur dan een mail naar bastenberg@eenmeesterinleren.nl en help zo mee om het onderwijs te verbeteren.‘
Inhoudsopgave
- De rol van leraren in het toetsproces
- Stap 1 in het toetsproces: Wat is de functie van de toets?
- Waarom zouden formatieve toetsen centraal moeten staan?
- Praktijkvoorbeeld toetsen in de klas
- Conclusie en stap 2 in het toetsproces
Welkom op het platform eenmeesterinleren.nl. Een plek voor leraren, andere onderwijsprofessionals en iedereen die geïnteresseerd is in stap 1 in het toetsproces, het bepalen van de functie van een toets.
Na het lezen van dit artikel ken je het onderscheid tussen summatieve en formatieve toetsen, kun je de functie van jouw toets vaststellen.
Vanuit mijn achtergrond als leraar biologie, onderwijskundige en lerarenopleider schrijf ik artikelen en maak ik video’s om fundamentele theorieën over onderwijs, leren en lesgeven begrijpelijk aan te bieden. Op de community voor leraren vind je een overzicht van alle uitgewerkte theorieën, geordend per thema en een groep collega’s om samen mee te leren.
1. De rol van leraren in het toetsproces
Als leraar heb je vaak weinig invloed op het beoordelingssysteem van je school. Veel scholen hanteren een gestandaardiseerde benadering voor beoordelingen. Desalniettemin hebben leraren keuzes over hoe ze het beoordelingssysteem gebruiken en hoe ze het leren van leerlingen toetsen. Vragen die hierbij een rol spelen zijn: Moet je toetsen afnemen? Hoeveel? En wat voor soort toetsen? Maken leerlingen een schriftelijke toets, laat je ze een project doen of portfolio’s bijhouden van hun werk? Hoe beïnvloedt huiswerk de beoordelingen? En hoe ga je er dan mee om als leerlingen thuis geen ondersteuning hebben bij hun huiswerk?
‘Deze video is gewoon vrij te gebruiken! Link wel even naar https://eenmeesterinleren.nl/summatief-of-formatief/‘
2. Stap 1 in het toetsproces: Wat is de functie van de toets?
Stap 1 van het toetsproces is het formuleren van de functie van de toets. Er zijn globaal gezien twee doelen of functies van toetsen en beoordelen: formatief en summatief. Beide vormen hebben een eigen rol in het onderwijs. Hieronder gaan we dieper in op deze twee functies.
Wat zijn formatieve toetsen?
Formatieve toetsen richten zich op het onderwijs en leren. Het doel van een formatieve toets is enerzijds om de leraar te begeleiden bij het plannen van de lessen en anderzijds om de leerlingen te helpen bij het identificeren van onderdelen waar ze aan moeten werken. Met andere woorden, een formatieve toets helpt bij het vormgeven van het onderwijs. Vaak krijgen leerlingen voorafgaand aan de lessen een formatieve toets in de vorm van een pretest. Deze pretest helpt de leraar te bepalen wat de leerlingen al weten. Soms wordt er tijdens de lessen een formatieve toets afgenomen om te zien welke zwakke gebieden er nog zijn, zodat de leraar het onderwijs meer op deze ‘probleemgebieden’ kan richten. Dit wordt ook wel een diagnostische toets genoemd.
Voor leerlingen zijn formatieve toetsen nuttig wanneer zij de informatie uit de toets kunnen gebruiken als input voor leren. Voor meer informatie hierover wil ik je doorverwijzen naar de artikelen over feedback, methoden van formatief toetsen en de formatieve toetscyclus.
Uit formatieve toetsen volgt nooit een cijfer dat meetelt voor het rapport of een eindcijfer. Hierdoor zijn formatieve toetsen extra nuttig voor leerlingen die angstig zijn tijdens zogenaamde ‘high-stakes’ toetsen. Voor hen is de formatieve toets een oefenmoment voor de eindtoetsen, zonder de druk van een cijfer dat meetelt.
Wat zijn summatieve toetsen?
Een summatieve toets richt zich op de beoordeling. Deze toetsen vinden meestal plaats aan het einde van het onderwijs en leiden tot beslissingen over leerlingen. Summatieve toetsen kunnen ook ingezet worden voor de start van het onderwijs als selectiemethode. Dit is het geval wanneer je een toets moet doen als een ingangseis om tot een bepaalde school of opleiding te worden toegelaten. Het doel van een summatieve toets is om de leraar een samenvatting te geven van de prestaties van de leerling, zodat de leraar op basis daarvan een beslissing over de leerling kan maken. Denk bijvoorbeeld aan overgangsbeslissingen of diplomeringsbeslissingen. Het centraal eindexamen is een klassiek voorbeeld van een summatieve toets. Op het MBO kun je denken aan een proeve van bekwaamheid. Maar let op: deze voorbeelden zijn niet uitputtend, want eigenlijk is elk cijfer dat een leerling ontvangt en dat meetelt voor een beslissing over de leerling summatief.
Formatief versus summatief toetsen
Het onderscheid tussen formatieve en summatieve toetsing is gebaseerd op hoe de resultaten van de toets gebruikt worden. Elk soort toets – open vragen, gesloten vragen, mondelinge toetsen, assessments, werkstukken, presentaties, groepswerk en ga zo maar door – kan worden gebruikt voor zowel formatieve als summatieve doeleinden. Als het doel is om informatie te verkrijgen en te verstrekken over het leren van de leerling, dan is de evaluatie formatief. Als het doel is om de uiteindelijke prestaties te bepalen en een cijfer vast te stellen, dan is de evaluatie summatief.
Je kunt dus hetzelfde instrument, dezelfde toetssoort, voor zowel formatieve als summatieve doeleinden gebruiken.
3. Waarom zouden formatieve toetsen centraal moeten staan?
Een school of leraar die toetsen alleen als middel gebruikt om een cijfer vast te stellen, zou een dikke onvoldoende moeten krijgen voor het vak toetsen en beoordelen en dit is waarom.
Het formatieve gebruik van toetsen is het belangrijkste in het onderwijs. Formatieve toetsen zorgen immers voor leren. Helaas denken veel scholen, leraren en daardoor ook leerlingen dat de belangrijkste functie van toetsen het toekennen van cijfers is. Elke school of leraar die toetsen voornamelijk als middel ziet om een cijfer vast te stellen, zou een dikke onvoldoende moeten krijgen voor het vak toetsen en beoordelen. Toetsen en evaluaties zouden met name ingezet moeten worden om leerlingen informatie te geven over waar ze staan en waar nog wat te leren is. Ofwel: het geven van feedback aan de leerlingen. Ook moeten toetsen ingezet worden om leraren te helpen een betere beslissing te nemen over hoe het onderwijs, de lessen, verder zouden moeten gaan. Het beste gebruik van toetsen is om het onderwijs te richten, te plannen en te evalueren om zo effectief les te geven.
In de tabel hieronder staan enkele beslissingen die op basis van formatieve toetsresultaten genomen kunnen worden:
4. Praktijkvoorbeeld toetsen in de klas
Een veelvoorkomende situatie rondom formatief toetsen in de klas is wanneer leraren problemen hebben met het matchen van leertaken en wat de leerlingen kunnen. De oorzaak is meestal een verkeerde diagnose of het niet diagnosticeren van de vaardigheden en kennis van leerlingen. Stel je voor: je bent natuurkundeleraar en hebt net uitgelegd hoe de formule van snelheid werkt: Tijd × Snelheid = Afstand. Je doet een aantal voorbeeldsommen op het bord en legt de losse denkstappen uit. Vervolgens gaan de leerlingen zelf aan de slag met een oefenreeks. Als de leerlingen klaar zijn, komen ze langs met hun werk voor controle. Daarna kunnen ze verder werken. Er staat een rijtje leerlingen aan je bureau te wachten om gecontroleerd te worden. Pieter is aan de beurt en je ziet direct dat hij elke som fout heeft. Wat doe je?
Hoogstwaarschijnlijk herhaal je de uitleg en de denkstappen met een van de sommen in Pieter’s werk. Alleen dit keer wat rustiger en je praat wat harder. “TIJD × SNELHEID = AFSTAND. DE TIJD IS 4 UUR. DE SNELHEID IS 20 KM PER UUR. DUS DE AFSTAND IS 4 × 20 = 80 KILOMETER. SNAP JE?” vraag je nadat je twee voorbeelden hebt gedaan. Pieter knikt ja, alles om weg te komen bij je bureau. In deze situatie is er niet alleen een mismatch tussen de taak en wat Pieter kan, maar er is ook geen poging gedaan om te diagnosticeren waar dit probleem vandaan komt.
Wat had de leraar moeten doen? Er is eigenlijk maar één passend antwoord op een dergelijke constatering bij een leerling: namelijk om de bron te achterhalen in hun kennisopbouw, vaardigheden en begrip. Echter, het stellen van vragen en het geven van cues en prompts totdat de leerling het begrijpt, kost tijd. Tijd in de klas is schaars. Maar vanwege de bewijzen over de langetermijneffecten van het laten bestaan van misconcepties zou je je ook kunnen afvragen of leraren het zich wel kunnen veroorloven om niet zo snel mogelijk alle misconcepties van de leerling vast te stellen en te verhelpen.
Wil je meer weten over het geven van cues en prompts? In het artikel over het Gradual Release of Responsibility model ga ik hier dieper op in.
5. Conclusie en stap 2 in het toetsproces
Het bepalen van de functie van een toets is cruciaal in het toetsproces. Formatieve toetsen zouden centraal moeten staan in het onderwijs, omdat ze leren bevorderen en docenten helpen om hun onderwijs te verbeteren. Door de focus te leggen op het diagnosticeren van kennis en het bieden van gerichte feedback, kun je meer uit je klaslokalen halen en het onderwijs naar een hoger niveau tillen.
Stap 2 in het toetsproces gaat over het formuleren van toetsdoelen en het opstellen van een toetsmatrijs. Deze stap is essentieel om ervoor te zorgen dat de toets daadwerkelijk meet wat je wilt weten. Door toetsdoelen te vertalen naar een toetsmatrijs, borg je dat alle belangrijke onderwerpen op het juiste niveau worden getoetst. Dit draagt bij aan een valide en betrouwbare toets. In het volgende artikel vertel ik hier meer over. Klik om direct naar het artikel Toetsproces Stap 2 – Toetsdoelen en het opstellen van een Toetsmatrijs te gaan
Op zoek naar praktische kennis over onderwijs en
een betrokken groep collega’s om samen mee te leren?
“Al je vragen over onderwijs, leren en lesgeven snel en op een pek beantwoord door
collega’s en andere experts”
‘Heb je vanuit je expertise of ervaring aanvullingen of kritiek op het artikel? Deze input is altijd welkom! Stuur dan een mail naar support@eenmeesterinleren.nl, zodat we informatie toe kunnen voegen of de fout kunnen herstellen!‘