Formatieve Toetscyclus: ‘Effectief Formatief Handelen in de onderwijspraktijk’
Auteur: Basten Berg en Isabel Spruijt
Gepubliceerd: 22 november 2024
‘Heb je een foutje gevonden of mis je informatie? Stuur dan een mail naar bastenberg@eenmeesterinleren.nl en help zo mee om het onderwijs te verbeteren.‘
Inhoudsopgave
- Wat is formatief toetsen?
- Hoe is de formatieve toetscyclus ontstaan?
- Wat zijn de 5 fase van formatief toetsen?
- Formatief handelen en feedback, feedup en feedforward
- Samenvatting
Welkom op het platform eenmeesterinleren.nl. Een plek voor leraren, andere onderwijsprofessionals en iedereen die geïnteresseerd is in de Formatieve toetscyclus van Gulikers & Baartman.
Na het lezen van dit artikel ken je de fases van de formatieve toetscyclus en kun je deze inzetten om zelf formatief te gaan handelen in de onderwijspraktijk.
Vanuit mijn achtergrond als leraar biologie, onderwijskundige en lerarenopleider schrijf ik artikelen en maak ik video’s om fundamentele theorieën over onderwijs, leren en lesgeven begrijpelijk aan te bieden. Op de community voor leraren vind je een overzicht van alle uitgewerkte theorieën, geordend per thema en een groep collega’s om samen mee te leren.
1. Wat is formatief toetsen?
Formatieve toetsen richten zich op het onderwijs en leren. Het doel van een formatieve toets is om de leraar te begeleiden bij het plannen van de lessen en om de leerlingen te helpen bij het identificeren van onderdelen waar ze aan moeten werken.
Formatief toetsen wordt ook wel Formatief evalueren, formatief handelen of in het Engels formative assessment en assesment for learning genoemd. In wezen wordt met al deze benamingen hetzelfde bedoeld: een continu proces, tijdens het leren, waarin toetsen als evaluatiemiddel worden ingezet om zo effectiever te leren.
In het Nederlands spreken we liever over formatief handelen dan over formatief toetsen. Door te spreken over formatief handelen ligt de nadruk niet meer op een toets, maar krijgt het gedrag, het handelen van de leraar, het juiste gewicht.
‘Deze video is gewoon vrij te gebruiken! Link wel even naar https://eenmeesterinleren.nl/formatief-toetsen-en-evalueren/‘
2. Hoe is de formatieve toetscyclus ontstaan?
In 2017 ontwierpen Judith Gulikers & Liesbeth Baartman, op basis van hun onderzoek, de formatieve toetscyclus. Het model baseert zich op de vijf strategieën van formative assessment van Leahy, Lyon, Thompson & Wiliam. Wil je hier meer van weten lees dan het artikel over de vijf strategieën van formatief handelen.
De formatieve toetscyclus beschrijft formatief handelen van een leraar aan de hand van vijf fasen. Ik behandel de Fase van de toetscyclus onder de afbeelding één voor één.
3. Wat zijn de 5 fase van formatief toetsen?
De formatieve toetscyclus beschrijft formatief handelen van een leraar aan de hand van de vijf fasen:
- Fase 1: de verwachtingen verhelderen
- Fase 2: Het ontlokken van leerlingreacties.
- Fase 3: het analyseren en interpreteren van reacties
- Fase 4: het communiceren met leerlingen over de resultaten
- Fase 5: Het ondernemen van vervolgacties: onderwijs en leren aanpassen
Fase 1: de verwachtingen verhelderen
De leraar vertaalt de kennis van het vakgebieden en de ontwikkeling van leerling die je wil zien naar heldere leerdoelen en succescriteria. Een inzichtelijke manier om dit weer te geven is in de vorm van een Rubric.
In fase 1 beantwoord je de vraag welke doelen je met je leerlingen wil bereiken en op welk niveau. Gaat het alleen om doelen op het cognitieve domein? of ook doelen op het affectieve, psychomotorische of regulatieve domein? Gebruik voor deze keuze en de bepaling van het niveau de juiste taxonomie.
Voor het opstellen van leerdoelen zijn verschillende methoden zoals begin met het algemene, begin met het specifieke en de vier basiscriteria van Terry TenBrink. Uitleg over de verschillende taxonomieën en het formuleren van leerdoelen volgens deze methodes vind je in de reeks video’s leerdoelen en taxonomieën.
Heb je de leerdoelen helder deel deze dan op verschillende manieren en verschillende momenten met je leerlingen. Bijvoorbeeld door ze te benoemen aan het begin van de les, ze in de opdracht te zetten en een rubric uit te delen. Zo worden de verwachtingen helder voor de leerlingen. Je kunt de verwachtingen nog verder verhelderen door werkvormen zoals het tonen van voorbeeld producten en hier succes criteria uit te laten destilleren door de leerlingen zelf.
Fase 2: Het ontlokken van leerlingreacties
De leraar gebruikt verschillende manieren om leerlingreacties te ontlokken die aansluiten op de leerdoelen. Hierbij kun je een grote variatie van methodieken inzetten. Denk aan activerende werkvormen, quizen, opdrachten maken, werk nakijken en om toelichting bij een antwoord vragen. Z
et leerlingen bij voorkeur zelf (en onderling) in actie om hun begrip uit te diepen en spring in op wat de leerlingen inbrengen. De cognitieve inspanning moet zo veel mogelijk door de leerlingen gedaan worden. bekijk voor meer infomratie over welke cognitieve load wenselijk is ook de video over de cognitive load theorie
Fase 3: het analyseren en interpreteren van reacties
De leraar analyseert de reacties van leerlingen op de kern van de leerdoelen en identificeert mogelijke misconcepties, sterke punten en zwakke punten op individueel en klasniveau. Hierbij is het belangrijk dat de leerlingen actief hun eigen en elkaars werk vergelijken en interpreteren.
Let als leraar op dat je niet te snel oordeelt. Zoek door naar sterke punten en zwakheden op zowel individueel als klassen niveau. Je kunt deze fase een stuk gemakkelijker maken door technologie in te zetten.
Fase 4: het communiceren met leerlingen over de resultaten
De leraar geeft concrete suggesties voor verbetering gekoppeld aan de leerdoelen. Ook het laten geven van peerfeedback mede leerlingen hoort hierbij.
Zorg er bij peerfeedback voor dat je een heldere structuur voor de leerlingen hanteert. Bijvoorbeeld de condities van Popta. Hierover is ook een video te vinden. Zorg er in deze fase voor dat je ruimte biedt om met de feedback aan de slag te gaan, verbeteringen te maken en deze te laten zien.
Fase 5: Het ondernemen van vervolgacties: onderwijs en leren aanpassen
De leraar past onderwijs dat nog komt aan naar aanleiding van de analyse vanleerlingreacties uit fase 3. Hierbij kun je denken aan aanpassingen in bijvoorbeeld instructies en werkvormen.
Bij de analyse kun je je focussen op zwakten, sterktes en misconcepties op individueel en klasniveau met betrekking tot de leerdoelen. Draag er zorg voor dat je een breder didactische repertoire inzet. Kiest alternatieve instructies/werkvormen als vorige niet blijken te werken en vermijd “herhalen” en “vertragen of versnellen”. Voor het ontwerpen van een lessenserie kun je houvast zoeken in modellen zoals Constructive Alignment, Backward Design en het ADDIE model. Klik op de theorie voor meer informatie.
Gulikers & Baartman ontwierpen in het verlengde van het model een toolkit met ondersteunend materiaal voor leraren en teams om aan de slag te gaan met formatief toetsen. Je vindt de toolkit op www.lerenvantoetsen.nl.
4. Formatief handelen en feedback, feedup en feedforward
Het eerste artikel in deze reeks ging over Feedback, feedup en feedforward van Hattie en Timperley. Wanneer je de vijf fases van formatief handelen bekijkt door deze bril krijg je de volgende combinatie van beide modellen.
Of alle betrokken onderzoekers in zouden stemmen met deze weergave weet ik niet. Ik vind de weergave wel bruikbaar om een beeld te krijgen van de functie van de verschillende fases van formatief handelen. De doelen in fase 1 bieden feedup, fase 2 en 3 feedback en fase 4 en 5 zorgen voor feed forward.
Vind je deze video tot nu toe behulpzaam? Klik dan op de subscribe button. Hiermee laat je YouTube weten dat de video nuttig is en help je mijn kanaal verder. Heb je een vraag of opmerking? Zet het in de reacties onder de video. Ik lees ze zelf en doe mijn best om je een bruikbaar antwoord te geven.
5. Samenvatting
Formatief toetsen wordt ook wel Formatief evalueren of formatief handelen genoemd. In wezen wordt met al deze benamingen hetzelfde bedoeld: een continu en cyclisch proces tijdens het leren waarin toetsen formatief worden ingezet om effectiever te leren. In 2017 ontwierpen Gulikers & Baartman de formatieve toetscyclus. Het model beschrijft formatief handelen van een leraar aan de hand van vijf fasen.
- Fase 1: de verwachtingen verhelderen.
De leraar vertaalt de kennis van het vakgebieden en de ontwikkeling van leerling die je wil zien naar heldere leerdoelen en succescriteria. Een inzichtelijke manier om dit weer te geven is in de vorm van een Rubric. Heb je de leerdoelen helder deel deze dan op verschillende manieren en verschillende momenten met je leerlingen. - Fase 2: Het ontlokken van leerlingreacties.
De leraar gebruikt verschillende manieren om leerlingreacties te ontlokken die aansluiten op de leerdoelen. Hierbij kun je een grote variatie van methodieken inzetten. Zet leerlingen bij voorkeur zelf (en onderling) in actie om hun begrip uit te diepen. De cognitieve inspanning moet zo veel mogelijk door de leerlingen gedaan worden. - Fase 3: het analyseren en interpreteren van reacties.
De leraar analyseert de reacties van leerlingen op de kern van de leerdoelen en identificeert mogelijke misconcepties, sterke punten en zwakke punten op zowel individueel als klasniveau. Je kunt deze fase een gemakkelijker maken door technologie in te zetten. - Fase 4: het communiceren met leerlingen over de resultaten.
De leraar geeft concrete suggesties voor verbetering gekoppeld aan de leerdoelen. Ook het geven van peerfeedback hoort hierbij. Zorg er bij peerfeedback voor dat je een heldere structuur voor de leerlingen hanteert. Bijvoorbeeld de condities van Popta. Maak ruimte om met de feedback aan de slag te gaan en verbetering te laten zien. - Fase 5: Het ondernemen van vervolgacties: onderwijs en leren aanpassen
De leraar past onderwijs dat nog komt aan naar aanleiding van de analyse van leerlingreacties uit fase 3. Hierbij kun je denken aan aanpassingen in bijvoorbeeld instructies en werkvormen. Bij de analyse kun je je focussen op zwakten, sterktes en misconcepties op individueel en klasniveau binnen leerdoelen.
Op zoek naar praktische kennis over onderwijs en
een betrokken groep collega’s om samen mee te leren?
“Al je vragen over onderwijs, leren en lesgeven snel en op een pek beantwoord door
collega’s en andere experts”
‘Heb je vanuit je expertise of ervaring aanvullingen of kritiek op het artikel? Deze input is altijd welkom! Stuur dan een mail naar support@eenmeesterinleren.nl, zodat we informatie toe kunnen voegen of de fout kunnen herstellen!‘