Effectieve Leerstrategieën: spaced practice, retrieval practice, interleaving en self-explanation!

Auteur: Basten Berg
Gepubliceerd: 2/januari/2024
Redacteur: Gezocht
‘Wil je dit artikel redigeren? Dat kan! Heb je een foutje gevonden of mis je informatie? Stuur dan een mail naar bastenberg@eenmeesterinleren.nl en help zo mee om het onderwijs te verbeteren.‘

Inhoudsopgave

1. Wat is een cognitieve leerstrategie?
2. Welke effectieve leerstrategieen zijn er?
3. Hoe werkt de leerstragetie spaced practice?
4. Hoe werkt de leerstragetie retrieval practice? (het testeffect)
5. Hoe werkt de leerstragetie interleaving?
6. Hoe werkt de leerstragetie self-explanation?
7. Effectieve Leerstrategieën in de Onderwijspraktijk

Welkom op het platform eenmeesterinleren.nl. Een plek leraren, andere onderwijsprofessionals en iedereen die geïnteresseerd is in effectieve cognitieve leerstrategieën. Vanuit mijn achtergrond als biologie leraar, onderwijskundige en lerarenopleider schijf ik artikelen en maak ik video’s fundamentele theorieën over onderwijs, leren en lesgeven begrijpelijk aan te bieden. Op de community voor leraren vind je een overzicht van alle uitgewerkte theorieën geordend per thema en een groep onderwijsprofessionals waar je je inhoudelijke vragen aan kunt stellen.

1. Wat is een cognitieve leerstrategie?

Een cognitieve leerstrategie is een manier of werkwijze waarop je informatie het beste kan onthouden. Cognitie alleen over je intelligentie maar voor effectief onthouden speelt ook de strategie die je gebruikt een grote rol. Deze informatie is van belang voor jouw lespraktijk omdat het een opdracht van leraren is om leerlingen te leren hoe ze effectief leren. In dit artikel ga ik verder in op cognitieve leerstrategie er is een ander artikel dat specifiek ingaat op cognitieve vaardigheid.

‘Deze video is gewoon vrij te gebruiken! Link wel even naar ”Deze afbeelding is gewoon vrij te gebruiken! Link wel even naar ‘https://eenmeesterinleren.nl/effectieve-cognitieve-leerstrategieen/‘‘

De meeste leerstrategieën zijn gericht op de leerling. Dat wil zeggen dat de strategie beschrijft hoe het individueel bestuderen van leerstof verloopt. Tegelijkertijd vind je in leerstrategieën veel aanwijzingen over hoe je als leraar je lessen zo kunt inrichten dat er effectief leren plaatsvind. Als je gaat zoeken vind je enorm veel verschillende leerstrategieën. Het is daardoor soms moeilijk om effectieve leerstrategieën te scheiden van de minder effectieve of zelfs slechte leerstrategieën.

Een voorbeeld van een bekende en veelgebruikte, maar minder effectieve leerstrategie, is het arceren van tekst met de bedoeling deze te onthouden. Een ander voorbeeld is het maken van een samenvatting. Samenvatten blijkt in veel gevallen niet te lijden tot effectief leren te leiden. Bij samenvatten komt dit niet doordat de strategie op zichzelf niet effectief is maar omdat voor samenvatten begrip van de stof een vereiste is. Wanneer leerlingen de stof niet vooraf geleerd en begrepen hebben, leid samenvatten daarom niet tot effectief leren.

2. Welke effectieve leerstrategieën zijn er?

De lijst van effectieve leerstrategieën is zoals gezecht erg lang. In dit artikel zal ik vier leerstrategieën beschrijven die bewezen effectief zijn. De vier effectieve leerstrategieën die ik behandel zijn:

• spaced practice (ook wel gespreid oefenen genoemd)
• retrieval practice en het testeffect
• interleaving
• self-explanation (ook wel zelfverklaren genoemd)

Ik zal de leerstrategieën nu een voor een toelichten en beschrijven hoe dit er in de klas uit kan zien.
Er is aanvullend ook video’s gemaakt bij elke leerstrategie die je kunt bekijken voor meer informatie. 

3. Hoe werkt de leerstrategie spaced practice?

‘Deze video is gewoon vrij te gebruiken! Link wel even naar ”Deze afbeelding is gewoon vrij te gebruiken! Link wel even naar ‘https://eenmeesterinleren.nl/effectieve-cognitieve-leerstrategieen/‘‘

Als een leerling succesvol wil leren voor een bepaalde toets werkt het beter om drie keer per week een half uur leren dan één keer per week anderhalf uur. Hetzelfde principe geldt overigens voor allerlei andere situaties, bijvoorbeeld trainen voor een marathon. Dit noemen we gespreid oefenen (of in het engels spaced practice). De eerste die dit fenomeen ontdekte en beschreef, was de Duitse psycholoog Hermann Ebbinghaus. Zijn onderzoek leidde tot de vergeetcurve. De vergeetcurve laat zien hoe snel we informatie vergeten, waarbij de lijn in de grafiek de hoeveelheid onthouden informatie weergeeft.

‘Deze afbeelding is gewoon vrij te gebruiken! Link wel even naar ‘https://eenmeesterinleren.nl/effectieve-cognitieve-leerstrategieen/‘

Ebbinghaus toonde ook aan dat je het proces van vergeten kunt tegengaan, zelfs tot op een niveau dat je 100% onthoudt van wat je wilt onthouden. Dat kun je doen door gespreid te oefenen; dus door op meerdere momenten, gespreid door de tijd, de betreffende informatie te bestuderen.

Het is niet precies bekend hoe dit zogenaamde spacing effect werkt en waarom gespreid oefenen zo effectief is, maar het heeft waarschijnlijk te maken met het activeren van het sporensysteem in de hersenen.

Lees voor meer informatie ook het artikel over de werking van de hersenen. Het is belangrijk dat je je leerlingen door de tijd meerdere malen blootstelt aan de zelfdeinformatie. Dat vergroot de kans dat de informatie onthouden wordt. Organiseer daarom herhaling in je lessen.

4. Hoe werkt de leerstrategie retrieval practice? (het testeffect)

‘Deze video is gewoon vrij te gebruiken! Link wel even naar ”Deze afbeelding is gewoon vrij te gebruiken! Link wel even naar ‘https://eenmeesterinleren.nl/effectieve-cognitieve-leerstrategieen/‘‘

Een zeer effectieve strategie om iets beter te onthouden, zeker als je het daarvoor bijna vergeten was, is retrieval practice (of in het Nederlands ophaal-oefening). Het gaat over het actief terughalen van informatie uit je geheugen, bijvoorbeeld bij het aanleren van tafels. Als het terughalen gebeurt direct na een les of na iets gelezen te hebben heeft dit weinig effect. Het heeft meer effect na een langere tijd, wanneer het moeilijker is geworden om informatie terug te halen uit je brein.

De moeite die je ervoor moet doen leidt ertoe dat de informatie beter inslijt, langer beklijft en beter bruikbaar is in nieuwe situaties. Het is belangrijk om het actief terughalen van, de in je brein opgeslagen informatie, vaak en gespreid te doen. Dan treedt de leerstrategie gespreid oefenen ook nog op.

In de literatuur kom je retrieval practice ook tegen als het testeffect, waarbij ‘test’ staat voor ‘toetsen’. Toetsen kunnen namelijk niet alleen worden ingezet om te meten of iemand iets heeft onthouden of begrepen, maar ook als instrument om leerstof beter te onthouden of begrijpen. Het effect van oefening met toetsen is vele malen groter dan wanneer je diezelfde leerstof keer op keer doorleest. Om een positief testeffect te bereiken, gelden er twee voorwaarden:

1. Het terughalen van de informatie moet uit het hoofd gebeuren, dus zonder boek/schrift/laptop. Dat geldt bijvoorbeeld ook voor een diagnostische toets om mee te oefenen.
2. Een antwoordenboekje of -overzicht moet gesloten blijven. Als leerlingen het antwoord direct al opzoeken en dan denken ‘Dat wist ik wel’, zal het gewenste leereffect er niet zijn.

Het is zinvol om de les te beginnen met het ophalen van voorkennis en de stof wekelijks of maandelijks met je leerlingen te herhalen. Andere voorbeelden van activiteiten die het effect van retrieval practice in je les vergroten zijn:

• De leerlingen uit hun geheugen laten opschrijven wat ze weten en laat ze dit met elkaar vergelijken.
• Werken met oefentoetsen en oefenvragen.
• en het gebruik van vraag-antwoordtools, zoals flashcards.

5. Hoe werkt de leerstrategie interleaving?

‘Deze video is gewoon vrij te gebruiken! Link wel even naar ”Deze afbeelding is gewoon vrij te gebruiken! Link wel even naar ‘https://eenmeesterinleren.nl/effectieve-cognitieve-leerstrategieen/‘‘

Interleaving gaat over de volgorde waarin leerstof aangeboden wordt. Het is in het onderwijs gebruikelijk om leerstof in logische blokken van ongeveer gelijke grootte op te delen. Dit kun je vaak goed zien in lesmethoden. Lessen worden afgestemd op dat ene onderwerp, leraren zijn vaak wekenlang met hetzelfde thema bezig en na de toets volgt een nieuw onderwerp of thema. Deze traditionele aanpak is niet altijd effectief.

Interleaving is een meer geïntegreerde aanpak waarbij verschillende onderwerpen en thema’s door elkaar lopen. Als verschillende onderwerpen en thema’s door elkaar lopen, is dat effectiever dan wanneer diezelfde onderwerpen en thema’s in blokken worden aangeboden. Omdat onderwerpen en thema’s bij interleaving meer door elkaar lopen, daagt het leerlingen uit om verbanden te leggen en onderscheid te maken tussen overeenkomsten en verschillen. Dit kost meer moeite en leidt ertoe dat kennis en informatie beter opgeslagen wordt in het langetermijngeheugen. Daardoor kunnen leerlingen deze kennis makkelijker terug halen en flexibeler gebruiken.

Het leereffect In wordt bij Interleaving nog eens versterkt doordat het aantal keren dat leerlingen de kennis actief uit hun langetermijngeheugen terug moeten halen toeneemt waardoor er sprake is van de leerstrategie retrieval practice. Interleaving heeft ook verband met de leerstrategie gespreid oefenen.  Leerlingen oefenen immers op allerlei verschillende momenten.

Als leraar is het van belang dat je aan het begin van het schooljaar en/of periode bedenkt hoe de eerdere leerstof terug kan komen in de nieuwe leerstof. Daarnaast kun je regelmatig kleine oefentoetsjes over oudere leerstof geven of huiswerk opgeven over oudere onderwerpen.

6. Hoe werkt de leerstrategie self-explanation?

‘Deze video is gewoon vrij te gebruiken! Link wel even naar ”Deze afbeelding is gewoon vrij te gebruiken! Link wel even naar ‘https://eenmeesterinleren.nl/effectieve-cognitieve-leerstrategieen/‘‘

Zelfverklaren (in het engels ook wel self- explanation genoemd) is het aan jezelf in eigen woorden uitleggen wat je hebt geleerd of wat je aan het leren bent. Zelfverklaren is een reflecterende leerstrategie met twee doelen. Naast onthouden gaat het bij zelfverklaren ook om het begrijpen van de leerstof. Dat uitleggen hoeft niet hardop of aan anderen te zijn, het kan ook gewoon een kleine denkpauze zijn waarin de leerling zich afvraagt: “Wat betekent dit?”, “Waarom schrijf ik dit op?” of “Hoe volgt deze stap op de vorige?”

‘Deze afbeelding is gewoon vrij te gebruiken! Link wel even naar ‘https://eenmeesterinleren.nl/effectieve-cognitieve-leerstrategieen/‘

Zelf verklaren is iets dat leerlingen niet snel doen, zeker niet als ze zelfstandig aan het leren zijn omdat zij dan vaak doelgericht bezig zijn met het afmaken van de opdracht zodat zij geen huiswerk hebben of op het laatste moment leren van een toets zodat zij een voldoende halen.

Het leereffect van zelfverklaren is enorm. Bij leerlingen die zelfverklaren is er een grotere waarschijnlijkheid dat zij nieuwe oplossingen bedenken, geleerde strategieën sneller goed gebruiken in nieuwe contexten en deze beter onthouden.

Als leraar kun je door het gebruiken van uitgewerkte voorbeelden met duidelijke tussenstappen leerlingen helpen bij het zelfverklaren. Leg de nadruk op de aanpak en minder op het antwoord. Combineer dit met volledig zelfverklaren waarbij de leerlingen zélf uitleggen waarom zij doen wat ze doen.

Naast het feit dat zelfverklaren een krachtige leerstrategie is, blijkt er een sterke relatie te bestaan tussen zelfverklaren en probleemoplossen. Bij leerlingen die zelfverklaren is er een grotere waarschijnlijkheid dat zij oplossingen bedenken binnen het proces van probleemoplossen. Lees voor meer informatie het artikel over ‘Probleemoplossend vermogen van Polya’.

7. Effectieve Leerstrategieën in de Onderwijspraktijk

Als leraren dragen we een belangrijke verantwoordelijkheid om effectieve leerstrategieën in onze klaslokalen toe te passen. Onze taak is niet alleen het overdragen van kennis, maar vooral het aanleren van methoden waarmee leerlingen deze kennis effectief kunnen verwerven en vasthouden.

Wat Kan en Moet Ik Doen?

1. Gespreid Oefenen: Integreer gespreid oefenen in je lesplannen. Plan regelmatig korte herhalingsmomenten in, in plaats van één lange herhalingssessie. Dit helpt leerlingen om informatie beter en langer te onthouden.
2. Actief Terughalen: Moedig leerlingen aan om informatie actief uit hun geheugen op te halen. Begin de les met een korte quiz over de vorige les of gebruik flashcards voor snelle vraag-antwoordsessies. Dit versterkt het langetermijngeheugen en begrip.
3. Afwisselend Leren (Interleaving): Wissel onderwerpen af in je lesprogramma. Vermijd het langdurig behandelen van één thema en mix verschillende concepten om leerlingen uit te dagen verbanden te leggen.
4. Zelfverklaring: Stimuleer leerlingen om de leerstof in eigen woorden uit te leggen. Dit kan door middel van groepsdiscussies of schrijfopdrachten. Focus hierbij niet alleen op het juiste antwoord, maar ook op het proces van denken en redeneren.

Wat Moet Ik Vermijden?

• Vermijd het langdurig concentreren op één enkel onderwerp zonder afwisseling. Dit kan leiden tot oppervlakkig leren en vermoeidheid.
• Voorkom dat leerlingen enkel passief informatie consumeren. Actieve betrokkenheid is cruciaal voor effectief leren.
• Wees voorzichtig met het te veel benadrukken van memorisatie. Begrip en toepassing zijn belangrijker dan het simpelweg onthouden van feiten.

Hoe Pas Ik Dit Toe?

• Plan je lessen zodanig dat er ruimte is voor herhaling en afwisseling. Overweeg om aan het begin van elke les een korte herhaling van de vorige les te doen.
• Gebruik diverse onderwijsmaterialen en -methoden om verschillende soorten leerstrategieën te ondersteunen.
• Creëer een interactieve leeromgeving waarin leerlingen worden aangemoedigd om vragen te stellen, te discussiëren en samen te werken.
• Reflecteer regelmatig op je eigen lespraktijk en sta open voor feedback van leerlingen om je methoden te blijven verbeteren.

Door deze praktische benaderingen te hanteren, kunnen we als leraren een leeromgeving creëren die niet alleen kennisoverdracht bevordert, maar ook kritisch denken, probleemoplossing en levenslang leren stimuleert.

‘Heb je vanuit je expertise of ervaring aanvullingen of kritiek op het artikel? Deze input is altijd welkom! Stuur dan een mail naar support@eenmeesterinleren.nl, zodat we informatie toe kunnen voegen of de fout kunnen herstellen!‘