Effectieve Methoden en Praktische Tips voor Formatief Toetsen

Auteur: Basten Berg
Gepubliceerd: 28 december 2024
Redacteur: Gezocht
‘Wil je dit artikel redigeren? Dat kan! Heb je een foutje gevonden of mis je informatie? Stuur dan een mail naar bastenberg@eenmeesterinleren.nl en help zo mee om het onderwijs te verbeteren.‘

Inhoudsopgave

1. Wat is formatief toetsen?
2. Verschillende vormen van formatief toetsen
3. De drie kernvragen van formatief toetsen
4. Effectieve methoden voor formatief toetsen
5. Conclusie

Welkom op het platform eenmeesterinleren.nl. Een plek voor leraren, andere onderwijsprofessionals en iedereen die geïnteresseerd is in de verschillende Methoden van formatief toetsen.

Na het lezen van dit artikel ken je de definitie van formatief toetsen en een aantal bewezen methoden om formatief te toetsen in jouw onderwijspraktijk.

Vanuit mijn achtergrond als leraar biologie, onderwijskundige en lerarenopleider schrijf ik artikelen en maak ik video’s om fundamentele theorieën over onderwijs, leren en lesgeven begrijpelijk aan te bieden. Op de community voor leraren vind je een overzicht van alle uitgewerkte theorieën, geordend per thema en een groep collega’s om samen mee te leren.

1. Wat is formatief toetsen?

Stap 1 van het toetsproces is het formuleren van de functie van de toets. Er zijn twee algemene doelen of functies van toetsen en beoordelen: formatief en summatief.

In dit artikel gaan we dieper in op wat formatief toetsen is en bespreken we een aantal effectieve methoden. In het artikel Toetsen Stap 1: De functie van toetsen: formatief of summatief wordt uitgebreider ingegaan op het onderscheid tussen formatief en summatief toetsen en de keuzes die je als leraar moet maken.

Formatief toetsen kent verschillende definities. Een veelgebruikte is die uit het boek Assessment for Learning. Hierin wordt formatief toetsen gedefinieerd als: Het proces van het zoeken, samenvoegen en interpreteren van informatie die leerlingen en docenten gebruiken om te bepalen waar leerlingen staan in hun leerproces, waar zij naartoe moeten werken en op welke manier.

Dat klinkt als een mond vol en kan best complex zijn. Dus als je de behoefte voelt om even terug te spoelen, snap ik dat volledig! Formatieve toetsen richten zich op het ondersteunen van het leerproces. Het doel is om de leraar te helpen bij het plannen van lessen en leerlingen inzicht te geven in wat ze nog moeten verbeteren. Kortom, een formatieve toets helpt bij het vormgeven van onderwijs.

Voor leerlingen zijn formatieve toetsen bijzonder waardevol. Ze krijgen geen cijfer dat meetelt voor het rapport of een eindbeoordeling, wat het leerproces minder stressvol maakt. Dit is vooral handig voor leerlingen die zenuwachtig worden van zogenoemde ‘high-stakes’ toetsen. Voor hen kan een summatieve toets zelfs als oefenmoment dienen, zonder de druk van een definitieve beoordeling.

‘Deze video is gewoon vrij te gebruiken! Link wel even naar https://eenmeesterinleren.nl/methoden-van-formatief-toetsen/‘

2. Verschillende vormen van formatief toetsen

Formatief toetsen kan zowel informeel als formeel plaatsvinden. Denk aan oefentoetsen (formeel) of het stellen van vragen door de leraar tijdens de les (informeel). Ook kan formatief toetsen gepland of onverwacht zijn. Bij onverwacht toetsen kun je denken aan spontane observaties. Bijvoorbeeld wanneer je bij een groepje leerlingen langsloopt en hiaten in hun gesprek opmerkt. Je geeft direct feedback, zonder dat het gepland was. Een georganiseerd voorbeeld is een korte quiz tijdens de les om te zien welke leerlingen de stof begrijpen.

3. De drie kernvragen van formatief toetsen

Bij formatief toetsen zijn drie vragen essentieel:

1. Wat is de gewenste eindsituatie? Waar moet de leerling naartoe? Dit kun je bepalen aan de hand van eindtermen of leerdoelen.
2. Waar staat de leerling nu? Wat is de huidige situatie? Dit kan blijken uit een toets, een vragenlijst of een observatie.
3. Hoe overbrug je de kloof? Welke aanpak gebruik je om het verschil tussen de huidige en gewenste situatie te overbruggen? Denk hierbij aan feedback of specifieke leeractiviteiten.

4. Effectieve methoden voor formatief toetsen

Formatief toetsen kan op veel verschillende manieren worden uitgevoerd. Welke methode het meest geschikt is, hangt af van het doel dat je wilt bereiken en de behoeften van je leerlingen. Hieronder bespreken we enkele bewezen effectieve methoden die je direct kunt toepassen in je lessen.

4.1. Feedback geven

Feedback is een van de krachtigste instrumenten binnen formatief toetsen. Volgens Hattie en Timperley moet effectieve feedback antwoord geven op drie vragen:

• Feed up: Wat is het einddoel van de leerling en wat zijn de beoordelingscriteria?
• Feedback: Hoe heeft de leerling de taak uitgevoerd en welke voortgang is geboekt?
• Feed forward: Welke aanpak is nodig om het doel te bereiken?

Feedback kan zich richten op:

• De taak: Bijvoorbeeld: “De probleemstelling is nog niet correct.”
• Het proces: Bijvoorbeeld: “Heb je al gekeken naar de uitleg in je boek?”
• Zelfsturing: Bijvoorbeeld: “Waarom is het niet gelukt om de opdracht op tijd in te leveren?”
• Eigenschappen van de leerling: Bijvoorbeeld: “Je hebt hard gewerkt.” Dit laatste wordt vaak gegeven, maar draagt niet altijd bij aan het leerproces.

4.2. Toetsdialoog

Een toetsdialoog is een gespreksvorm die gericht is op het behalen van leerdoelen. Het gesprek begint met een vraag over het leerdoel en verloopt in drie stappen: openen, antwoorden en evalueren. Een effectieve toetsdialoog is gebaseerd op leerdoelen, interactief en gericht op hogere-orde vaardigheden.

4.3. Effectieve vragen stellen

Het stellen van de juiste vragen geeft inzicht in hoe leerlingen denken. Dit helpt om misconcepties te corrigeren en verdiepend leren te stimuleren. Belangrijke tips:

• Stel open vragen.
• Focus op denkprocessen van leerlingen.
• Sluit aan bij verschillende soorten kennis (declaratief, procedureel, situationeel).
• Geef ruimte om na te denken.
• Zorg voor een ondersteunende, niet-bedreigende omgeving.

4.4. Zelfbeoordeling (self-assessment)

Zelfbeoordeling helpt leerlingen om hun werk te vergelijken met de leerdoelen. Dit kan bijvoorbeeld met een checklist of rubric. Zelfbeoordeling kent drie stappen:

1. Leerlingen beoordelen hun eigen werk.
2. Leerlingen identificeren verschillen met de gewenste uitkomsten.
3. Leerlingen ondernemen nieuwe activiteiten om de doelen te bereiken.

4.5. Peer assessment

Bij peer assessment beoordelen leerlingen elkaars werk. Dit stimuleert samenwerking en betrokkenheid. Een goed uitgevoerde peer assessment kan de motivatie van leerlingen vergroten en hun beoordelingsvaardigheden versterken.

4.6. Rubrics

Rubrics zijn een handig hulpmiddel voor formatief toetsen. Ze vertalen leerdoelen naar concrete criteria en niveaus. Zowel leerlingen als leraren kunnen rubrics gebruiken om te beoordelen of doelen zijn bereikt. Dit vergroot de autonomie van leerlingen en biedt structuur. Lees voor meer informatie het artikel over het werken met en ontwikkelen van rubrics

4.7. Formatief gebruik van summatieve toetsen

Summatieve toetsen, bedoeld voor eindbeoordelingen, kunnen ook formatief worden ingezet. Dit vereist transparantie over doelen en criteria, en het geven van rijke feedback. Er is echter discussie of het summatieve karakter van een toets leerlingen belemmert in het leren, omdat ze zich vooral op de beoordeling richten.

5. Conclusie

Formatief toetsen biedt talloze mogelijkheden om het leren te ondersteunen. Het helpt leerlingen inzicht te krijgen in hun eigen ontwikkeling en stelt leraren in staat hun onderwijs beter af te stemmen. Door de verschillende methoden te combineren, kun je formatief toetsen effectief en gevarieerd inzetten in je lessen.

‘Heb je vanuit je expertise of ervaring aanvullingen of kritiek op het artikel? Deze input is altijd welkom! Stuur dan een mail naar support@eenmeesterinleren.nl, zodat we informatie toe kunnen voegen of de fout kunnen herstellen!‘