Hoogsensitiviteit in het Onderwijs: Een Praktisch handvat voor Leraren

Auteur: Basten Berg
Gepubliceerd: 30/december/2023
Redacteur: Gezocht
‘Wil je dit artikel redigeren? Dat kan! Heb je een foutje gevonden of mis je informatie? Stuur dan een mail naar bastenberg@eenmeesterinleren.nl en help zo mee om het onderwijs te verbeteren.‘

Inhoudsopgave

1. Wat is Hoogsensitiviteit?
2. Wat zijn Kenmerken van Hoogsensitiviteit?
3. HSP en de DSM-5
4. HSP en de big-5-persoonlijkheidskenmerken
5. Doe de hoogsensitief test
6. Is hoogsensitief en hooggevoelig hetzelfde?
7. Ondersteunen van Hoogsensitieve Leerlingen

Welkom op het platform eenmeesterinleren.nl. Een plek leraren, andere onderwijsprofessionals en iedereen die geïnteresseerd is in Hoogsensitiviteit. Vanuit mijn achtergrond als biologie leraar, onderwijskundige en lerarenopleider schijf ik artikelen en maak ik video’s fundamentele theorieën over onderwijs, leren en lesgeven begrijpelijk aan te bieden.

Hoogsensitiviteit, vaak aangeduid als HSP (Highly Sensitive Person), is een onderwerp dat steeds meer aandacht krijgt in het onderwijs. In dit artikel, samengesteld door diverse onderwijskundigen, verkennen we wat hoogsensitiviteit inhoudt, hoe het zich manifesteert in de klas, en bieden we praktische strategieën voor leraren om hoogsensitieve leerlingen te ondersteunen.

Op de community voor leraren vind je een overzicht van alle uitgewerkte theorieën geordend per thema en een groep onderwijsprofessionals waar je je inhoudelijke vragen aan kunt stellen.

1. Wat is Hoogsensitiviteit?

Laten we beginnen bij de basis: wat is hoogsensitiviteit eigenlijk? Hoogsensitieve personen zijn dieper dan gemiddeld gevoelig voor zintuiglijke prikkels. Ze merken subtiele veranderingen op in hun omgeving en kunnen intens reageren op zowel fysieke als emotionele stimuli. Dit is geen psychische stoornis, maar een persoonlijkheidskenmerk dat ongeveer 15-20% van de bevolking treft.

2. Wat zijn Kenmerken van Hoogsensitiviteit?

Stel je voor, je zit in de lerarenkamer en een collega vraagt je: “Wat betekent het eigenlijk als een leerling hoogsensitief is?” Nou, dat is een goede vraag. Laat me je uitleggen hoe je een hoogsensitieve leerling kunt herkennen.

Bron: https://www.hspvlaanderen.be/nl

Eerst en vooral, hoogsensitieve leerlingen zijn vaak uitzonderlijk opmerkzaam op details. Ze merken subtiele veranderingen in hun omgeving die anderen misschien niet opvallen. Dit kan variëren van kleine veranderingen in iemands humeur tot een lichte verschuiving in de klasopstelling.

Ten tweede, deze leerlingen kunnen diepgaand nadenken en reflecteren. Ze verwerken informatie op een dieper niveau, wat betekent dat ze soms langer nodig hebben om te reageren. Ze zijn vaak creatief en bedachtzaam, maar kunnen ook gemakkelijk overweldigd raken door te veel informatie of te intense ervaringen.

En dan is er hun emotionele reactie. Hoogsensitieve leerlingen voelen dingen intens. Ze kunnen enorm empathisch zijn, wat betekent dat ze sterk meeleven met anderen, maar soms worstelen ze met het beheersen van hun eigen emoties. Ze kunnen bijvoorbeeld bijzonder geraakt worden door verhalen of gebeurtenissen die anderen misschien niet zo aangrijpend vinden.

Ten slotte is het belangrijk om te onthouden dat ze gevoelig kunnen zijn voor zintuiglijke prikkels. Dit betekent dat harde geluiden, felle lichten of zelfs bepaalde texturen van kleding of voedsel oncomfortabel of zelfs overweldigend kunnen zijn voor hen.

Dus, als je een leerling hebt die deze trekken vertoont, zou het kunnen dat je te maken hebt met een hoogsensitief kind. Door deze eigenschappen te herkennen, passend op te reageren en juist doorverwijzen, kun je deze leerlingen helpen zich thuis te voelen in jouw klas en hun potentieel te ontplooien.

3. HSP en de DSM-5

Hoogsensitiviteit, of de eigenschap van een Highly Sensitive Person (HSP), is niet opgenomen in de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM). De DSM, uitgegeven door de American Psychiatric Association, is een standaardclassificatiesysteem dat gebruikt wordt voor de diagnose van psychische stoornissen. Het concept van hoogsensitiviteit wordt in de psychologie en aanverwante disciplines erkend, maar het wordt niet beschouwd als een psychische stoornis.

Hoogsensitiviteit wordt eerder gezien als een persoonlijkheidseigenschap. Het is belangrijk om op te merken dat hoewel deze eigenschap bepaalde uitdagingen met zich mee kan brengen in dagelijkse situaties, zoals overweldigd raken door te veel stimuli, het niet geclassificeerd wordt als een stoornis en dus niet in de DSM voorkomt. In plaats daarvan kan het worden gezien als een aspect van iemands persoonlijkheid dat speciale aandacht en begrip vereist in verschillende contexten, waaronder onderwijs en werkplekken.

4. HSP en de big-5-persoonlijkheidskenmerken

Hoogsensitiviteit, of de eigenschap van een Highly Sensitive Person (HSP), staat niet direct als een afzonderlijke dimensie in de Big Five persoonlijkheidstheorie, maar het vertoont overlappende kenmerken met enkele van de Big Five dimensies. De Big Five omvat Openheid, Consciëntieusheid, Extraversie, Aangenaamheid, en Neuroticisme. Hoogsensitiviteit kan interageren met of invloed hebben op deze dimensies als volgt:

1. Neuroticisme: Hoogsensitieve personen kunnen soms hoger scoren op neuroticisme, vanwege hun neiging om dieper na te denken over ervaringen en meer te reageren op stress. Echter, hoogsensitiviteit is niet synoniem met neuroticisme; veel HSP’s kunnen lage of gemiddelde niveaus van neuroticisme hebben.
2. Openheid: Er kan een correlatie zijn tussen hoogsensitiviteit en openheid voor ervaringen. HSP’s kunnen meer aandacht hebben voor subtiele details en nuances in hun omgeving, wat kan leiden tot een diepere waardering voor kunst, muziek, en natuur.
3. Consciëntieusheid: Hoogsensitieve personen kunnen in sommige gevallen ook hoger scoren op consciëntieusheid, omdat ze vaak diep nadenken voordat ze handelen en gevoelig zijn voor de gevolgen van hun acties.
4. Extraversie en Aangenaamheid: Hoogsensitiviteit heeft niet direct een duidelijke relatie met extraversie of aangenaamheid. HSP’s kunnen variëren in hun niveaus van extraversie (sociale voorkeuren) en aangenaamheid (interpersoonlijke interactiestijlen).

Het is belangrijk op te merken dat hoogsensitiviteit een complexe eigenschap is die individueel varieert en niet volledig kan worden verklaard binnen het kader van de Big Five persoonlijkheidsdimensies. De interactie tussen hoogsensitiviteit en deze dimensies kan verschillen per individu, en andere psychologische factoren kunnen ook een rol spelen.

5. Doe de hoogsensitief test

Leraren willen natuurlijk graag weten hoe ze hoogsensitiviteit bij leerlingen kunnen herkennen. Het is belangrijk om te beseffen dat er geen ‘officiële’ test is voor hoogsensitiviteit, maar er zijn wel enkele indicatoren en zelfbeoordelingstools die nuttig kunnen zijn. Voor een goede diagnose is het verstandig en noodzakelijk om de leerling door te verwijzen naar experts. Denk hierbij aan een erkend psycholoog of orthopedagoog. Zij zijn ervaren en opgeleid tot het stellen van juiste diagnoze en handelingsplannen maarmee aan de ondersteuningsbehoefte van de leerling vooldaan kan worden.

Toch is het handig om te enige richting te hebben voor je doorverwijst. Laten we in dat licht kijken naar een voorbeeldtest die je in de klas kunt gebruiken.

1. Reageert het kind sterk op luidruchtige omgevingen?
   (Bijvoorbeeld: wordt onrustig of geïrriteerd door veel achtergrondgeluiden)
2. Heeft het kind moeite met grote veranderingen?
   (Bijvoorbeeld: wordt angstig of overstuur bij onverwachte veranderingen in routine)
3. Merk je dat het kind diep geraakt wordt door de emoties van anderen?
   (Bijvoorbeeld: wordt verdrietig of bezorgd als een klasgenootje of leraar van streek is)
4. Is het kind gevoelig voor etiketten in kleding of texturen van materialen?
   (Bijvoorbeeld: klaagt over hoe kleding aanvoelt of vermijdt bepaalde stoffen)
5. Heeft het kind een rijke en complexe innerlijke belevingswereld?
   (Bijvoorbeeld: heeft een levendige verbeelding, is vaak verdiept in gedachten)
6. Wordt het kind gemakkelijk overweldigd door drukke dagen op school?
   (Bijvoorbeeld: lijkt uitgeput of overprikkeld na een dag vol activiteiten)
7. Merk je dat het kind fijngevoelig is voor subtiele veranderingen in de omgeving?
   (Bijvoorbeeld: merkt kleine veranderingen op die anderen niet zien)

LET OP! Deze test is bedoeld als richtlijn en niet als definitieve diagnose. Je kunt deze vragenlijst gebruiken om een beter inzicht te krijgen in de mogelijke hoogsensitieve aard van je leerlingen.

Als een leerling op veel van deze vragen ‘ja’ scoort, kan dit een indicatie zijn van hoogsensitiviteit. Het is belangrijk om dit met zorg en begrip te benaderen en, indien nodig, aanpassingen in de leeromgeving te maken om de leerling te ondersteunen.

Belangrijk is wel dat dergelijke testes altijd moeten worden gezien als een startpunt voor verder gesprek en doorverwijzing, niet als een eindoordeel. Als leraar kun je deze informatie gebruiken om je benadering en interactie met de leerling af te stemmen, maar het is ook belangrijk om met de ouders te overleggen en juist door te verwijzen naar en eventueel met schoolpsychologen of buitenschoolse experts voor een vollediger beeld.

6. Is hoogsensitief en hooggevoelig hetzelfde?

In de context van het onderwijs is het relevant om het onderscheid tussen ‘hoogsensitief’ en ‘hooggevoelig’ te verkennen. Hoewel deze termen vaak door elkaar worden gebruikt, verwijzen ze naar enigszins verschillende aspecten van gevoeligheid, wat belangrijk kan zijn in de benadering van leerlingen.

Hoogsensitiviteit (HSP) verwijst naar een verhoogde gevoeligheid voor zintuiglijke prikkels, zoals geluiden, lichten, of texturen, en een diepgaande manier van verwerken van informatie. Dit kan invloed hebben op hoe leerlingen reageren op hun fysieke omgeving in het klaslokaal.

Hooggevoeligheid, daarentegen, wordt vaak geassocieerd met emotionele gevoeligheid en empathie. Dit kan zich manifesteren in hoe leerlingen reageren op sociale interacties of emotionele situaties.

Onderwijsprofessionals dienen zich bewust te zijn van deze nuances, omdat ze kunnen helpen bij het identificeren en adequaat reageren op de specifieke behoeften van leerlingen. Een hoogsensitieve leerling kan bijvoorbeeld baat hebben bij een rustigere leeromgeving met minder zintuiglijke stimulatie, terwijl een hooggevoelige leerling meer ondersteuning kan nodig hebben in het navigeren door sociale en emotionele uitdagingen.

7. Ondersteunen van Hoogsensitieve Leerlingen

aAls je werkt met hoogsensitieve leerlingen, dan weet je dat het soms een uitdaging kan zijn om hun unieke behoeften te begrijpen en daarop in te spelen. Hier zijn enkele strategieën die ik gebruik en een voorbeeldtest die je kunt inzetten om beter in te spelen op de behoeften van hoogsensitieve leerlingen.

1. Creëer een Rustige Omgeving: Hoogsensitieve leerlingen gedijen in een kalm en georganiseerd klaslokaal. Minimaliseer lawaai en visuele afleidingen. Zelfs kleine veranderingen, zoals het dimmen van lichten of het gebruik van zachte muziek, kunnen een groot verschil maken.
2. Bied Keuzemogelijkheden: Geef leerlingen de mogelijkheid om hun eigen leeromgeving deels te kiezen. Dit kan variëren van het kiezen van hun zitplaats tot het selecteren van bepaalde opdrachten of projecten.
3. Structuur en Voorspelbaarheid: Zorg voor een duidelijke structuur in je lessen. Hoogsensitieve leerlingen vinden het prettig als ze weten wat ze kunnen verwachten. Gebruik visuele agenda’s of dagplanners om de dagelijkse routine te verduidelijken.
4. Erken en Waardeer Hun Gevoeligheden: Benader hoogsensitieve leerlingen met empathie en begrip. Laat zien dat je hun ervaringen en gevoelens serieus neemt. Een Test voor Hoogsensitiviteit: Om te bepalen of een leerling hoogsensitief kan zijn, kun je een eenvoudige observatiechecklist gebruiken.

‘Heb je vanuit je expertise of ervaring aanvullingen of kritiek op het artikel? Deze input is altijd welkom! Stuur dan een mail naar support@eenmeesterinleren.nl, zodat we informatie toe kunnen voegen of de fout kunnen herstellen!‘